Kategoria: Minerały

Saponiny – są to związki o charakterze glikozydowym. Wymieszane z wodą powodują jej pienienie. Pienią się w wodzie jak mydło (szczególnie dobrze w ciepłej), dlatego organy roślinne bogate w saponiny stosowano jako namiastkę mydła, do prania. Zwiększają wydzielanie śluzu i ułatwiają jego odkrztuszanie z dróg oddechowych, zapobiegają odkładaniu cholesterolu i ciał tłuszczowych w ścianach naczyń, emulgują tłuszcze, ułatwiają trawienie. Saponiny powodują hemolizę czerwonych krwinek.

Saponiny łatwo wnikają w warstwę lipidową błony komórkowej tuż przy cząsteczkach cholesterolu, ściągają cholesterol do warstwy zewnętrznej błony, co powoduje wniknięcie następnych cząsteczek saponin. Saponiny występują w wielu roślinach, m.in. w korzeniu mydlnicy lekarskiej, w zielu połonicznika i w pierwiosnku lekarskim.

Oprócz tego należy pamiętać, że zmniejszenie napięcia powierzchniowego sprawia, iż saponiny ułatwiają tworzenie roztworów koloidalnych i zwiększają rozpuszczalność niektórych substancji w roztworach wodnych, co może ułatwiać przenikanie tych ostatnich przez błony komórkowe – dlatego dodatek surowców saponinowych może zwiększyć siłę działania niektórych substancji.

Pektyny – wielocukry są to związki wielkocząsteczkowe, które w środowisku wodnym tworzą żele. Związki te znajdują się między komórkami i spełniają rolę spoiwa, cementują je. W przewodzie pokarmowym działają ochronnie. Pod względem żywieniowym stanowią jedną z frakcji rozpuszczalnego włókna pokarmowego (błonnika).

Wiele mikroorganizmów jest w stanie rozkładać pektynę. Chłonąc wodę dają uczucie wypełnienia przewodu pokarmowego, może to być wykorzystane w leczeniu otyłości i chorób przebiegających z zaburzeniami gospodarki tłuszczowej. Najbogatsze w pektyny są pomarańcze, cytryny, jabłka, maliny, poziomki.

Wspólną cechą pektyn jest zdolność do tworzenia żeli w kwaśnych warunkach. Zdolność żelowania zależna jest od stopnia zmetylowania pektyn. Pektyny wysokometylowane żelują przy pH 3,0, stężeniu cukru 65% oraz zawartości pektyn 0,3 – 2%.

Żele pektyn niskometylowanych powstają przy niższym stężeniu cukru (30-40%) oraz w szerszym zakresie pH (3-6). Jednak niezbędnym czynnikiem utworzenia trójwymiarowej siatki żelu jest obecność jonów wapnia, w stężeniu 0,01 – 0,1%. Zawartość pektyn wynosi wtedy 1,5 – 3,0%. Z tego względu są one wykorzystywane w przemyśle spożywczym jako środek zagęszczający. Pektyny między innymi odpowiedzialne są za zestalanie się dżemów i powideł.

Olejki eteryczne – są zwykle mieszaniną wielu elementów, z których jeden dominujący, np. olejek miętowy, składa się z ok. 80 składników, wśród nich dominującym jest mentol. Olejki są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych i tłuszczach. Powodują przekrwienie skóry, dlatego mogą być stosowane do wcierań przy zapaleniach opłucnej, bólach stawowych, mięśnio- i nerwobólach oraz odmrożeniach. Mogą także być stosowane do inhalacji w przypadkach chorób układu oddechowego.

Przeciwbakteryjne działanie mają olejki: tymiankowy, miętowy, anyżowy, majerankowy. Działanie wykrztuśne – sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy.
Działanie moczopędne – jałowcowy i pietruszkowy.
Żółciopędnie działają olejki miętowy i tymiankowy. Działanie żołądkowe, pobudzające wydzielanie soku żołądkowego, wykazują olejki rodziny baldaszkowatych.
Uspokajająco i znieczulająco działają olejki – walerianowy, z melisy, tatarakowy i goździkowy.

Olejki lotne pozyskuje się na skalę przemysłową ze świeżych bądź suszonych roślin. Są wyodrębniane z odpowiedniego surowca roślinnego najczęściej przez destylację z parą wodną lub ekstrakcję. Są stosowane, wraz z innymi substancjami zapachowymi, w perfumiarstwie (perfumy, woda kolońska). Olejki lub całe rośliny olejkodajne są też wykorzystywane jako przyprawy, środki terapeutyczne (ziołolecznictwo) oraz w aromaterapii.

Większość z nich posiada również charakterystyczny zapach i smak, co sprawia, że są one często stosowane jako corigens – czyli substancje poprawiające zapach lub smak preparatów farmaceutycznych.

Kwasy organiczne – to związki węgla zawierające grupę karboksylową. Występują i powstają w wyniku przemian w organizmach roślinnych i zwierzęcych. Są zgromadzone w znacznych ilościach w nasionach, owocach, korzeniach, liściach i łodygach roślin.

Najczęściej spotykane w przyrodzie kwasy to: jabłkowy, cytrynowy, salicylowy, mrówkowy, octowy, walerianowy, izowalerianowy. Kwasy organiczne aktywnie uczestniczą w przemianie materii, zwiększają wydzielanie gruczołów ślinowych, soku żołądkowego i trzustkowego, poprawiają apetyt i trawienie. Niszczą bakterie w przewodzie pokarmowym i przeciwdziałają nadmiernej fermentacji w jelitach. Ilość kwasów organicznych w owocach zmniejsza się
wraz z ich dojrzewaniem.

Powszechnie wykorzystywaną właściwością niektórych kwasów organicznych jest ich działanie na bakterie. Na przykład kwas mlekowy i jego sole takie jak mleczan sodu i mleczan potasu są szeroko stosowane w produktach spożywczych jako środki przeciwdrobnoustrojowe, a przede wszystkim do konserwacji mięsa, w tym przede wszystkim szynki i kiełbasy.

Są szeroko rozpowszechnione w przyrodzie jako składniki budulcowe roślin i tkanek zwierzęcych. W przyrodzie powstają często w wyniku mikrobiologicznej fermentacji węglowodanów, głównie w jelicie grubym. Czasami znajdują się w solach sodowych, potasowych lub wapniowych.

Kumaryny – są pochodnymi pironu. Pod względem budowy kumaryny dzieli się na: kumaryny właściwe, furanokumaryny, piranokumaryny. Kumaryny mają działanie przeciwzakrzepowe, rozkurczowe, przeciwgorączkowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze. Występują w zielu nostrzyka, polonicznika, ruty.

Rozpuszczalności kumaryn w wodzie jest różna, uzależniona od budowy chemicznej, za to ich glikozydy są z reguły dobrze rozpuszczalne w wodzie. Roztwory kumaryn, z wyjątkiem niepodstawionej kumaryny, charakteryzują się zdolnością do fluorescencji.

Pochodne kumaryn, uranokumaryny, mają właściwości uczulania ludzi i zwierząt na promieniowanie ultrafioletowe. Może to być wykorzystane w leczeniu łuszczycy i bielactwa, ale może także sprzyjać łatwym oparzeniom słonecznym. Związki te występują w korzeniu arcydzięgla, liściach ruty, korzeniach biedrzeńca i innych.

Do mniej leczniczych zastosowań kumaryn zaliczyć należy ich wykorzystanie w kosmetyce jako środków zapachowych, czy filtrów przeciwsłonecznych. Wiadomo również, że niektóre z poznanych kumaryn są silnymi truciznami i mają udowodnione działanie kancerogenne.

Karotenoidy – związki szeroko rozprzestrzenione w świecie roślinnym. Są to pochodne izoprenu. Karotenoidy to substancje barwne, przeważnie żółte lub czerwone. Do nich należą barwniki marchwi i pomidorów. Biorą one udział w budowie chloroplastów i chromoplastów, odgrywają istotną rolę w fotosyntezie i w procesach widzenia. Należy do nich prowitamina A (B-karoten).

Najpopularniejszymi karotenoidami występującymi w diecie są: α- i β-karoten, β-kryptoksantyna, luteina, likopen i zeaksantyna. Karotenoidy wchłaniane są przez jelita do krwi, która za pomocą lipoprotein, transportuje je do różnych tkanek w organizmie.

Rola karotenoidów:
Związki te pełnią pomocniczą rolę w procesie fotosyntezy, ponieważ absorbują pewne zakresy promieniowania świetlnego (niebieska, fioletowa) aby następnie przekazywać energię stanu wzbudzonego na cząsteczkę chlorofilu.
Zazwyczaj występują w komórce w zdecydowanie mniejszych stężeniach niż chlorofile. Nie rozpuszczają się w wodzie. Ich cechą jest fotolabilność – ulegają przemianom w obecności światła. Ponadto spełniają ważną rolę ochronną przed uszkodzeniem fotosystemu spowodowanym nadmiarem docierającej energii świetlnej, pochłaniając ją i powodując jej dyspersję (czyli rozproszenie) albo też przekierowując na inne procesy fizjologiczne w komórce.

Częste stosowanie w diecie produktów bogatych w te związki skutecznie przeciwdziała rozwojowi nowotworów oraz miażdżycy.