Kategoria: Olejki

Olejki w temperaturze pokojowej są zwykle rzadkimi, ruchliwymi i bardzo lotnymi cieczami, rzadziej mają konsystencję oleistą, mazistą lub wyjątkowo nawet stałą. Zwykle są bezbarwne, lekko żółtawe lub zielonkawe, rzadko mają wyraźne zabarwienie zielone, błękitne lub brunatne. Ich ciężar właściwy jest prawie zawsze mniejszy od wody, do nielicznych wyjątków cięższych należą m.in. olejek cynamonowy i goździkowy. W większości nie rozpuszczają się w wodzie, ewentualnie czynią to tylko w minimalnym stopniu. Łatwo rozpuszczają się natomiast w alkoholach, eterze, chloroformie oraz w tłuszczach ciekłych. Olejki cechują się wysokimi temperaturami wrzenia, zawsze przekraczającymi 100 °C, czasem sięgając nawet 300 °C. Wszystkie są palne, przy czym palą się bardzo kopcąc. Charakterystyczną cechą olejków jest ich silny i zwykle przyjemny aromat, charakterystyczny dla olejków pochodzących od różnych roślin lub ich części.

Olejki eteryczne są od lat stosowane jako specyfiki medycyny naturalnej, kosmetyki i dermatologii. Stosuje się je szeroko w aromaterapii, jednak nie są traktowane jak typowe leki przez lekarzy i farmaceutów. Wiąże się to z faktem, że są niezwykle skomplikowanymi mieszaninami do kilkuset różnorodnych związków chemicznych o nie zawsze całkowicie znanej i często zmiennej zawartości. To sprawia, że jednoznaczne potwierdzenie rzeczywistej biologicznej aktywności poszczególnych olejków naturalnych lub ich mieszanin jest trudne. W wielu wypadkach zostało potwierdzone.

Olejki i substancje olejkodajne mogą być stosowane jako leki:

drażniące – drażnią czuciowe i bólowe zakończenia nerwów, rozszerzają naczynia krwionośne, wywołując przekrwienia i stany zapalne, co przyspiesza wytwarzanie przeciwciał przez ustrój (ol. rozmarynowy, ol. eukaliptusowy, ol. gorczyczny, kamfora)
przeciwbakteryjne – wstrzymują rozwój drobnoustrojów lub zabijają je (ol. tymiankowy, ol. miętowy, ol. anyżkowy, ol. majerankowy)
wykrztuśne – pobudzają wydzielanie śluzu i dezynfekują drogi oddechowe (ol. sosnowy, ol. eukaliptusowy, ol. szałwiowy, ol. miętowy, ol. czosnkowy)
moczopędne – pobudzają wydzielanie moczu i działają dezynfekująco na drogi moczowe (ol. jałowcowy, ol. pietruszkowy)
żółciopędne – pobudzają tworzenie i wydzielanie się żółci oraz przeciwdziałają skurczom woreczka żółciowego (ol. miętowy, ol. tymiankowy)
żołądkowe – pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i ułatwiają trawienie (olejki z roślin z rodziny baldaszkowatych)
uspokajające i znieczulające – porażają ośrodki kory mózgowej i rdzenia przedłużonego (ol. walerianowy, ol. melisy, ol. goździkowy, ol. tatarakowy)

Dzięki właściwościom dezynfekcyjnym olejki lotne, zwłaszcza te zawierające alkaloidy, hamują rozwój bakterii chorobotwórczych. Cenione są silnie odkażające właściwości tymolu, występującego w olejku tymianku pospolitego i macierzanki piaskowej. Odkażająco działają również olejki znajdujące się w czosnku pospolitym i cebuli. Olejki lotne znajdują również zastosowanie do zwalczania grzybic, świerzbu i innych pasożytów skórnych. Bardzo ważną wspólną cechą olejków eterycznych jest ich duża skuteczność antyseptyczna i brak potwierdzonych przypadków uodpornienia się drobnoustrojów na ich działanie.

Niektóre składniki olejków lotnych, na przykład eugenol, kamfora i mentol, lokalnie uśmierzają ból; borneol i kamfora wzmacniają mięsień sercowy i regulują krążenie krwi.

Olejki lotne są stosowane do produkcji perfum, choć tu są coraz częściej zastępowane przez syntetyczne związki zapachowe. Najbardziej cenione kompozycje składników perfum są tajemnicą firm. Wszystkie kompozycje perfumiarskie są zaliczane do jednej z siedmiu zasadniczych klas, wyodrębnionych przez komisję techniczną francuskiego Stowarzyszenia Perfumiarzy. W poszczególnych klasach wyróżnia się od trzech do siedmiu grup, z różnymi nutami zapachowymi.

Olejki stanowią również ważny składnik wielu roślin używanych jako przyprawy w gospodarstwie domowym i w przemyśle spożywczym. Poprawiają smak potraw i pobudzają trawienie. Odgrywają także ważną rolę w produkcji napojów alkoholowych i bezalkoholowych jako składniki smaków i zapachów. Są używane wreszcie do aromatyzowania słodyczy i wyrobów tytoniowych.

Olejki lotne użyte w zbyt dużych dawkach mogą wywołać reakcje alergiczne lub lokalne podrażnienia skóry, co może doprowadzić do powstania pęcherzy i zapaleń.

Zależnie od rodzaju surowców zielarskich olejki eteryczne uzyskuje się przez:

destylację z parą wodną
wytłaczanie
ekstrakcję rozpuszczalnikami lotnymi
absorpcji w tłuszczach na zimno
ekstrakcję rozpuszczalnikami nielotnymi.

Procesy przetwarzania olejków wyodrębnionych z roślin to między innymi ich oczyszczanie lub rozdzielanie w celu otrzymania poszczególnych substancji chemicznych.

Technologia olejków eterycznych

Pod względem chemicznym olejki są skomplikowaną mieszaniną rozmaitych związków chemicznych.

anyżowy – ułatwia trawienie i zmniejsza napięcie mięśni gładkich (np. Oleum Anisi stellati). Jest stosowany w przypadkach nieżytów dróg oddechowych (składnik preparatu galenowego Spiritus Amonii anisatus) i tabletek Azarina oraz w przemyśle perfumeryjnym i farmaceutycznym, spożywczym oraz spirytusowym (anyżówka) jako środek smakowy i zapachowy

arcydzięglowy – działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienia skóry) i nieznacznie przeciwbólowo, jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych

bazyliowy – działanie pobudzające i odświeżające, pomaga w koncentracji, łagodzi lęki i bezsenność, przeciwbólowe, zwłaszcza przy bólach pochodzenia neurologicznego – migreny, nerwobóle, także reumatyczne, artretyczne i mięśniowe.

bergamotowy – olejek bergamotowy jest powszechnie stosowany jako substancja zapachowa oraz składnik środków dezynfekujących i farmaceutyków (farmakognozja)

brzozowy – estry kwasu salicylowego ą stosowane w postaci maści i roztworów. Ich wcieranie w skórę powoduje przekrwienie chorych tkanek i zniesienie bólu. Salicylan metylowy działa bakteriobójczo, a produkty rozkładu – bakteriostatycznie

cedrowy – uspokajająca; antyseptyczna; przeciwłupieżowa; odstraszająca owady; przeciwalergiczna

cynamonowy – stosowany jako przyprawa kuchenna

cytrynowy – bakteriobójcza; łagodząca problemy układu krążenia, w tym nadciśnienie tętnicze

eukaliptusowy – przeciwbakteryjna; przeciwwirusowa w kaszlu i grypie; łagodząca objawy przeziębienia, bólu gardła, zapalenia zatok; pobudzająca w depresjach i złym samopoczuciu; przeciwbólowa w reumatyzmie i artretyzmie

geraniowy – wzmacniająca, uspokajająca, przeciwdepresyjna, żółciopędna, wykrztuśna, osuszająca na drogi oddechowe, przeciwbólowa, rozkurczowa, rozgrzewająca, przeciwzapalna, pobudzająca układ immunologiczny, przeciwtrądzikowa

goździkowy – antyseptyczna w infekcjach górnych dróg oddechowych; przeciwbólowa w bólach głowy, zębów, reumatyzmie; odstraszająca owady

haszyszowy – działa psychoaktywnie,wykorzystywany w leczeniu nowotworów,rozszerza oskrzela

herbaciany – działa antyseptycznie, antybakteryjnie, fungistatycznie, przeciwzapalnie i przeciwświądowo

imbirowy – przeciwhistaminowa; łagodząca chorobę lokomocyjną; Stymulująca krążenie, rozszerzająca pory, pobudzająca, afrodyzjak

jałowcowy – antydepresyjna łagodzi bezsenność; łagodząca ból reumatyczny i artretyczny; antyseptyczna

jaśminowy – składnik wielu kompozycji zapachowych, służy do aromatyzowania herbaty

jodłowy – łagodząca infekcje górnych dróg oddechowych

kamforowy – pobudzająca ośrodki wegetatywne mózgu, przyspiesza i pogłębia ruchy oddechowe; napotna; immunostymulująca; antyreumatyczna

kardamonowy – o właściwościach antyseptycznych i rozkurczowych.

kasjowy – silnie pachnący olejek eteryczny

kminkowy – łagodząca w dolegliwościach układu pokarmowego

koperkowy – bakteriobójcza; łagodząca w dolegliwościach układu pokarmowego, w kolce nerkowej

lawandynowy – uspokajająca, przeciwbólowa, odkażająca; oddziaływanie na skórę przeciwzapalne, antyseptyczne i dezodorujące

lawendowy – stymulująca układ nerwowy i krążenia; uspokajająca – w nerwicach, bezsenności, nadpobudliwości; antyseptyczna; przeciwgrzybiczna; łagodząca objawy przeziębienia, kaszlu, kataru, zapalenia zatok, egzemy, trądziku, ukąszenia owadów; przeciwbólowa – bóle głowy, bóle menstruacyjne

miętowy – antyseptyczna w infekcji górnych dróg oddechowych; łagodząca bóle żołądkowe; stymulująca trawienie, wzmacniająca organizm; znieczulająca – błonę śluzową żołądka; drażniąca – zakończenia nerwów zimna

migdałowy – zmiękcza naskórek i tworzy na skórze lipidową warstwę ochronną

monoi-tiare -kosmetyk do pielęgnacji skóry i włosów, zwany monoi

muszkatołowy – antyreumatyczna i rozgrzewająca; przeciwbólowa – bóle mięśniowe i reumatyczno-artretyczne

nagietkowy – gojąca rany, przyspiesza ziarninowanie, leczy oparzenia słoneczne, egzemy, zapobiega pękaniu skóry

pelargoniowy – antydepresyjna; antyseptyczna; immunostymulująca; łagodząca objawy menopauzy, cellulitisu i obrzęków stawów; przeciwbólowa

palmarozowy – własności antyseptyczne i bakteriobójcze, może być używany do odkażania ran i przyspieszenia ich gojenia się

pomarańczowy – antydepresyjna; lekko uspokajająca; stymulująca zasypianie. Zawiera witaminę P,

różany – stymulująca centralny układ nerwowy; ułatwiająca koncentrację; afrodyzjalna; antyinfekcyjna – zarówno przeciwbakteryjna, przeciwgrzybiczna i przeciwwirusowa

rumiankowy – przeciwzapalna; spazmolityczna – łagodzi bóle żołądkowe i jest wiatropędny; antybiotyczna; ochrona komórek wątroby

sandałowy – przeciwzapalna – leczenie stanu zapalnego błon śluzowych; ułatwia medytację

sosnowy – antyseptyczna, łagodzi objawy przeziębienia, grypy, anginy, zapalenia zatok, kataru, kaszlu; stymulująca układ krążenia; immunostymulująca

spikowy – uspokajająca, przeciwbólowa, odkażająca; oddziaływanie na skórę przeciwzapalne, antyseptyczne i dezodorujące

szałwiowy – stymulująca układ krążenia i nerwowy; łagodząca depresję; ułatwiająca oddychanie

terpentynowy -stosowany jest obecnie prawie wyłącznie do nacierań

tymiankowy – immunostymulująca; pobudzająca układ nerwowy – w depresji i niskim ciśnieniu krwi

maść tygrysia – maści tygrysie stosowane są w bólach kostnych i mięśniowych, przy przeziębieniach, bólach głowy

konkret – stały lub półstały produkt ekstrakcji substancji zapachowych, wchodzących w skład roślin olejkodajnych.

enfleurage – najstarsza metoda otrzymywania olejków eterycznych oparta na zasadzie pochłaniania przez tłuszcze zapachów

Technologia olejków eterycznych to dział technologii chemicznej zajmujący się metodami wytwarzania olejków eterycznych z olejkodajnych surowców roślinnych na skalę przemysłową, ściśle związany z inżynierią procesową. Technologia obejmuje sposoby przygotowania surowców, wyodrębniania użytecznych składników oraz ich oczyszczania, przetwarzania i przechowywania. Jakość produktów (w tym ich zapach) i wydajność procesów technologicznych zależy od rodzaju stosowanych urządzeń przemysłowych (instalacji).

Olejki lotne pozyskuje się na skalę przemysłową ze świeżych bądź suszonych roślin. Są wyodrębniane z odpowiedniego surowca roślinnego najczęściej przez destylację z parą wodną lub ekstrakcję. Są stosowane, wraz z innymi substancjami zapachowymi, np. w perfumiarstwie (np. perfumy, wody toaletowe. tj. woda kolońska). Olejki lub całe rośliny olejkodajne są też wykorzystywane jako przyprawy, środki terapeutyczne (ziołolecznictwo) oraz w aromaterapii.

Pozyskiwanie olejków eterycznych

Zależnie od rodzaju surowców zielarskich olejki eteryczne uzyskuje się przez:
destylację z parą wodną
wytłaczanie
ekstrakcję rozpuszczalnikami lotnymi (ługowanie)
absorpcję w tłuszczach na zimno (enfleurage)
ekstrakcję rozpuszczalnikami nielotnymi (maceracja, enfleurage à chaud, ługowanie)

Procesy przetwarzania olejków, wyodrębnionych z roślin, to np. ich oczyszczanie lub rozdzielanie – wyodrębnienie poszczególnych substancji chemicznych.

Olejki otrzymywane przez destylację z parą wodną
Olejki otrzymywane przez wytłaczanie
Olejki otrzymywane przez ekstrakcję rozpuszczalnikami lotnymi
Olejki otrzymywane metodą enfleurage
Olejki otrzymywane metodą maceracji

Olejki eteryczne są stosowane przede wszystkim:
jako środki terapeutyczne (ziołolecznictwo, „medycyna naturalna”, aromaterapia)
w produkcji perfum i innych produktów zapachowych, np. aromatów spożywczych

Zastosowania w charakterze leków wymagają wykazania zgodności ze standardami, określonymi farmakopeach, ponieważ rzeczywista aktywność biologiczna zależy od wielu czynników, takich jak jakość surowca zielarskiego, sposób pozyskiwania olejku, sposób i czas przechowywania itp.

olejki i substancje olejkodajne mogą być stosowane jako leki:
drażniące – drażnią czuciowe i bólowe zakończenia nerwów, rozszerzają naczynia krwionośne, wywołując przekrwienia i stany zapalne, co przyspiesza wytwarzanie przeciwciał przez ustrój (olejki rozmarynowy, eukaliptusowy, gorczyczny, kamfora)
przeciwbakteryjne – wstrzymują rozwój drobnoustrojów lub zabijają je (olejki tymiankowy, miętowy, anyżkowy, majerankowy)
wykrztuśne – pobudzają wydzielanie śluzu i dezynfekują drogi oddechowe (olejki sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy, czosnkowy)
moczopędne – pobudzają wydzielanie moczu i działają dezynfekująco na drogi moczowe (olejki jałowcowy, pietruszkowy)
żółciopędne – pobudzają tworzenie i wydzielanie się żółci oraz przeciwdziałają skurczom woreczka żółciowego (olejki miętowy, tymiankowy)
żołądkowe – pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i ułatwiają trawienie (olejki z roślin z rodziny baldaszkowatych)
uspokajające i znieczulające – porażają ośrodki kory mózgowej i rdzenia przedłużonego (olejki walerianowy, melisy, goździkowy, tatarakowy)

Rodzaje olejków

Maść tygrysia to potoczna nazwa przeciwbólowych i rozgrzewających maści leczniczych o różnym składzie i zastosowaniach, pochodząca od znaku firmowego producenta. Dostępna w PRL podobna maść wytwarzana w Wietnamie była nazywana potocznie „maścią z kotkiem”.

Wynalazcą maści tygrysich był żyjący w Rangunie w Birmie chiński zielarz Aw Chu Kin (胡子钦, pinyin Hú Zǐqīn). Opakowania swoich leków sygnował wizerunkiem tygrysa, będącego w kulturze dalekowschodniej symbolem siły. Maść nie zawiera żadnych składników z tygrysa. W latach 20. XX wieku synowie Aw Chu Kina otworzyli w Singapurze fabrykę maści tygrysich, gdzie są produkowane do dzisiaj.

Maści tygrysie stosowane są w bólach kostnych i mięśniowych, przy przeziębieniach, bólach głowy oraz jako środek na ukąszenia owadów. Do ich wyrobu używa się głównie takich składników jak: olejek eukaliptusowy, olejek goździkowy, mentol, kamfora i olej palmowy.

Wyróżnia się maść tygrysią czerwoną (z olejkiem goździkowym i kasją) oraz białą.

W badaniu porównawczym z wykorzystaniem placebo i innego środka oceniano skuteczność maści w leczeniu napięciowego bólu głowy. Wykazano znaczącą statystycznie przewagę maści tygrysiej w zmniejszeniu bólu głowy w porównaniu z placebo oraz brak znaczących różnic w porównaniu z paracetamolem.

Podczas 21-dniowego ciągłego stosowania na skórze królików maść tygrysia spowodowała powstawanie rumienia, hiperkeratozę, zapalenie oraz formowanie strupów; bez trwałego zniszczenia skóry. Zmiany histologiczne w badaniu z białą maścią tygrysią były mniejsze niż przy maści czerwonej. Nie stwierdzono toksyczności ogólnoustrojowej.

Maść tygrysia jest przeznaczona wyłącznie do użytku zewnętrznego.

Konkret to stały lub półstały produkt ekstrakcji substancji zapachowych, wchodzących w skład roślin olejkodajnych. Współcześni polscy perfumiarze używają określenia konkret. Stałe olejki eteryczne są stosowane jako środki zapachowe lub traktowane jako półprodukt, z którego uzyskuje się olejki ciekłe (absolut) metodą kolejnej ekstrakcji i destylacji.

Konkret ma zwykle konsystencję masła. Jest otrzymywany metodami:

ekstrakcji rozpuszczalnikami lotnymi, do ekstrakcji są stosowane lotne rozpuszczalniki, np. eter naftowy lub benzen. Przechodzące do roztworu substancje zapachowe uwalnia się od rozpuszczalnika (odparowanie pod zwykłym ciśnieniem, a następnie pod obniżonym ciśnieniem), otrzymując wonną pozostałość stałą. Wydajność uzyskiwania konkretu z kwiatów osiąga w przypadku np. mimozy – 0,70–0,88%, fiołka Victoria – 0,07–0,10%, jaśminu – 0,28–0,34%. Konkret jaśminowy ma np. postać ciemnej, gęstej pasty o bardzo intensywnej woni. W przypadku ziół wydajność jest wyższa – dla lawendy osiąga np. 1,5–2,2%.
enfleurage, pracochłonna, niemal zarzucona metoda enfleurage polega na wykorzystaniu absorpcji substancji wonnych, uwalnianych z delikatnych świeżych kwiatów, w tłuszczach, np. w mieszaninie 65–70% smalcu i 30–35% łoju. Tłuszcz nasycony lotnymi olejkami jest znany jako „pomada”. Jest po stopieniu poddawany ekstrakcji alkoholem, co jest pierwszym etapem pozyskiwania absolutu.
maceracji: kwiaty np. pomarańczy, róży, akacji, hiacyntu, narcyza lub fiołka bywają macerowane w tłuszczach w temperaturze 50–70 °C przez 24 do 48 godzin.

Enfleurage to najstarsza metoda otrzymywania olejków eterycznych oparta na zasadzie pochłaniania przez tłuszcze zapachów. Przy użyciu tej techniki otrzymywana jest esencja zwaną absolutem. Technika używana dla wyjątkowo delikatnych kwiatów takich jak jaśmin, tuberoza czy kwiat pomarańczy. Kwiaty te bardzo źle znoszą wpływ ciepła, zachowują jednak swój zapach na długo po ścięciu.

Pomada
Płatki, lub inne pachnące części rośliny umieszcza się w tłustym, nie parującym oleju, który wchłania zapach (mieszanka wieprzowego i wołowego łoju lub oliwy z oliwek jest rozsmarowywana na szklanej płytce w drewnianej ramie – chassis). Następnie zostawia na wiele dni aby uwolniły swoje olejki. Ten proces powtarza się wiele razy z użyciem nowych główek kwiatów do całkowitego nasiąknięcia tłuszczu olejkiem, dając w rezultacie substancję znaną jako pomada.

Uwolnienie olejku
Olejek uwalnia się poprzez rozpuszczenie tłuszczu w alkoholu, czyli mechaniczne mieszane z alkoholem przez okres do tygodnia, a następnie chłodzenie w temperaturze –55 stopni Celsjusza. Ponieważ tylko olejki rozpuszczają się w alkoholu, mieszanka jest chłodzona oraz filtrowana wiele razy, do całkowitego usunięcia tłuszczu. Następnie alkohol ulatnia się i pozostaje czysty absolut. Czasem przeprowadzany jest w tym momencie enfleurage przy użyciu tkaniny nasączonej oliwą lub płynną parafiną, która umieszczana jest na ramach zamiast tłuszczu, czego rezultatem jest pachnący olejek, huile antique.

W dzisiejszych czasach prawie definitywnie porzucona ze względu na ogromny nakład pracy, a co za tym idzie, równie wysokie koszty.